Tips over rijtuigstalling, schoonmaken en transport
Wat voor stallingsruimte voldoet het beste? Moet hier verwarming aanwezig zijn? Hoe maak je een rijtuig schoon? Waar moet ik op letten bij transport van een rijtuig?
Veel gestelde vragen. Had vroeger iedere boerderij, elk kasteel of herenhuis een koel koetsenhuis, tegenwoordig is goede stalling een probleem. Bij normaal gebruik slijt een rijtuig. Zorg dat de slijtage in de stalling niet nog groter is.
Beslist geen verwarming in een rijtuigstalling
Een goede stalling bestaat uit een geïsoleerde ruimte, met een constant klimaat zonder noemenswaardige verwarming. Uit het verleden blijkt dat rijtuigen in de oude koetsenhuizen, waar het zomers koel was en ’s winters niet gestookt werd, in goede staat bleven. De temperatuur verandert maar langzaam door de seizoenen heen. Doordat er geen snelle schommelingen optreden in de temperatuur, bleef ook de relatieve luchtvochtigheid redelijk stabiel. Vooral door schommelingen in de relatieve luchtvochtigheid ontstaat er grote schade aan historisch waardevolle voertuigen. Deze schommelingen kunnen bijvoorbeeld onthechting van de historische oude laklagen veroorzaken. Staat een rijtuig continue te droog, dan gaat het hout scheuren. Is het langere tijd te nat dan barsten de panelen van het rijtuig en krijgen schimmels en besmettelijke houtrot eerder de kans om toe te slaan. Bij te hoge luchtvochtigheid treedt er ook buitensporige roestvorming op.
Wat is de beste luchtvochtigheid voor een rijtuig stalling
Nu bestaat een rijtuig uit veel verschillende materialen. IJzer en hout voor de constructie. Kostbare stoffen, passement, leer en dergelijke voor de stoffering. In de museumwereld spreekt men dan van een gemengde collectie en wordt er een relatieve luchtvochtigheid, oftewel RH-waarde van tussen de 48% en 55% geadviseerd. Voor een museale collectie rijtuigen in originele geconserveerde toestand wellicht een werkbare oplossing. Het is dan wel zaak de luchtvochtigheid langzaam naar beneden te brengen en goed visueel te controleren wat er gebeurd. Treedt er geen schade op? Uit de praktijk weten we inmiddels dat bij een RH-waarde beneden de 60-65% de eerste uitdrogingsverschijnselen aan de wielen van een rijtuig optreden, ook als deze rondom in een goed laksysteem zitten. De ijzeren velgbanden gaan los liggen. De verbindingen tussen de velgen gaan openstaan. De naaf gaat scheuren en de spaken gaan los zitten. Na enige tijd ontstaan er ook scheuren in de panelen. Nadeel van een RH-waarde boven de ca. 55% is dat de kans dat er schimmels tot ontwikkeling komen groter is. Toch zie je dit nauwelijks gebeuren in oude koetsenhuizen.
Koetsenhuis te droog of te nat..
Het handhaven van een constante vochtigheid is een van de belangrijkste conserverende handeling voor uw collectie. Is uw (moderne) koetsenhuis te droog, laat u dan informeren over een goede bevochtiger. Is uw koetsenhuis te nat, dan is de installatie van een ontvochtiger aan te raden. Dit zou een tijdelijke oplossing kunnen zijn. Maar veel beter is te kijken naar de technische bouwconstructie van uw koetsenhuis en aanpassingen te maken. Zodat er voor het stallen van het rijtuig een goed natuurlijk klimaat ontstaat. Te denken valt aan goede isolatie en ventilatie. Het weghalen of uitschakelen van de verwarming. Zonlicht te weren. En vloeren en muren zodanig af te werken dat ze vocht op kunnen nemen en weer langzaam af kunnen geven, dus geen (epoxy) gecoate vloeren of muren. Er is in de praktijk overigens een groot verschil tussen een gebouw met een natuurlijk goed klimaat in een gebouw met een door allerlei apparatuur geconditioneerd klimaat. Kunstmatig het vocht naar 65% brengen lijkt eerder schimmels tot groei te stimuleren dan wanneer het de natuurlijke RH-waarde is.
Wat is het effect van de “zon” of UV licht op het rijtuig
Licht heeft een schadelijke inwerking op objecten. Licht doet kleuren verbleken. Vooral materialen zoals wol en zijde verwerkt in de stoffering van een rijtuig, zijn er gevoelig voor. In oude koetsenhuizen tref je ook bijna geen ramen aan. Zeker niet aan de zonkant. UV licht veroorzaakt veel schade aan museale objecten. Het kan blazen in en onthechting van de lak veroorzaken. Bovendien zorgt zonlicht voor warmte en schommelingen in temperatuur en de daarmee samenhangende RH-waarde. Laat ook buiten na een rit uw rijtuig niet in de zon staan. De warmte op de zwarte panelen wordt zo groot dat u er een eitje op kunt bakken. Plaats na gebruik uw rijtuig in de schaduw. Wanneer u uw collectie zo goed mogelijk voor het nageslacht wilt behouden dan zou u wellicht denken dat de rijtuigen het beste in het donker kunnen staan. Vanuit de museumwereld wordt aangeraden voor lichtgevoelige voorwerpen een verlichtingsniveau van maximaal 150 tot 180 lux aan te brengen. Bij rijtuigen speelt er echter nog een ander probleem. In het donker staan heeft ook flinke nadelen, omdat er bij de rijtuigen gebruikte vernissen vergeling optreedt bij weinig licht. Vooral op een crème kleur is dit duidelijk waarneembaar. Het maakt dat een blauw gelakt paneel er naar verloop van tijd groenig uit gaat zien.
Insecten, houtworm en ongedierte vrij koetsenhuis
Het koetsenhuis dient goed afgesloten te zijn voor ongedierte en insecten. Maak naden en kieren dicht, zodat motten en muizen buiten blijven. Toch is dit in een oud koetsenhuis niet mogelijk. Controleer daarom regelmatig of er insecten of ongedierte in het koetsenhuis aanwezig zijn, en neem zo nodig maatregelen. Let ook op eventueel houtworm vraat stof op de grond onder de voertuigen.
Stallingsruimte netjes opgeruimd houden
Bescherm een rijtuig altijd zoveel mogelijk tegen stof en vuil. Zorg dat het koetsenhuis netjes en opgeruimd is. Dek bij stoffige klusjes de rijtuigen zorgvuldig af of -indien mogelijk- verwijder ze tijdelijk uit het koetsenhuis. Gerestaureerde rijtuigen dient men anders te behandelen dan geconserveerde rijtuigen.
Rijtuig reinigen met sprays en schoonmaakdoekjes
Hoe maak je een rijtuig schoon en stofvrij? Gerestaureerde rijtuigen dient men anders te behandelen dan geconserveerde rijtuigen. Laten we eerst eens beginnen met een gerestaureerd rijtuig.
Glans lak is gevoelig voor krasvorming. Los fijn stof (geen zand) kan het beste met een super zachte schone hoogpolige microvezeldoek van bijvoorbeeld Petzoldts verwijderd worden. Maar let op, niet gaan wrijven! Eerst het stof er voorzichtig afstoffen. Of -indien voorhanden- voorzichtig met lage druk lucht weggeblazen. Maar doe dit dan op een speciale schoonmaakplaats, zodat het stof niet naar de andere rijtuigen verplaatst wordt. Wees voorzichtig met een gewone ouderwetse stofdoek, deze zijn niet geschikt. Gebruik geen sprays, of geprepareerde schoonmaakdoekjes. Deze tasten de lak aan. Soms is het nodig een rijtuig een wasbeurt te geven. Een rijtuig bestaat grotendeels uit hout en dat is gevoelig voor vocht. Een met zorg en liefde aangebracht laksysteem, door u zelf of door de rijtuigschilder, staat of valt met het verder onderhoud. Schoonmaken met een hogedrukpomp is een slijtageslag voor het lakwerk. Het begint met een klein stukje lak eraf, op een hoek of naad. Zo krijg je randlekkages en vochtintrek in het hout. En al snel ontstaat er moeilijk te herstelbare schade.
Hoe reinig je een gerestaureerd of gebruiks-rijtuig dan wel
Hoe dan wel? Eerste tip; was nooit een voertuig in de volle zon of een afgesloten ruimten. Zorg voor schaduw en goede ventilatie. Spoel als eerste met een zacht straaltje water zand en vuil van het rijtuig af. Daarna wassen met een zachte microvezel washandschoen (Petzoldts.nl). Gebruik een grote emmer lauw water met een milde autoshampoo. Was eerst de rijtuigkast, dan de wielen en als laatste het onderstel. Washandschoen steeds goed uitknijpen naast de emmer. Onderste bodem water in de emmer niet gebruiken in verband met zand en vuil dat zich op de bodem heeft verzameld. Het beste is om twee emmers te gebruiken, één voor het uitspoelen van de washandschoen en één voor het opnieuw sop pakken. Ook adviseren wij het gebruik van een emmer met zandzeef, zo kunt u geen zand en vuil van de bodem pakken. Pas op voor smeervet bij de schamel krans. Gebruik meerdere washandschoenen, apart voor body en onderstel en was ze nadien uit in de wasmachine met speciaal microvezel wasmiddel voor een volgende wasbeurt. Naspoelen met de slang. Vaak is een tweede keer wassen en afspoelen nodig. De lak drogen met een microvezel droogdoek en klaar. Klinkt simpel, toch kan er nog van alles fout gaan. Let er bijvoorbeeld goed op dat er geen water in een deur kan komen. Controleer of er een afwateringsgat onder in de deur zit. Vocht in een deur wil er altijd weer uit. Naar boven terug kan niet. Dus dan door het deurpaneel heen de vrijheid in. Met als gevolg dat de verf er afbladdert. Ook de voorvloer is een kwetsbaar onderdeel. Tussen naden en kiertjes loopt water dat er aan de onderkant van de vloer of schulp weer uit wil. Het begint met een zichtbare naad op de houtverbinding aan de onderkant. Je ziet eerst vochtintrek en het zwellen van het hout onder de lak, in een later stadium zal de lak loslaten. Jammer, te laat! Lak beschermt uw rijtuig. Het is de huid van uw kostbare bezit. Een eenmaal kaal plekje vraagt om verzorging. Hout zuigt vocht op. Bij een klein plekje gaat het naar binnen. Dit vocht trekt langs de randen achter de lak. En wil er door invloed van zon of wind weer uit. Gevolg; het kleine plekje wordt groter en groter. Het hout of metaal van de constructie raakt aangetast. Daar waar het ijzerwerk niet goed behandeld is krijgt u roestvorming. Dus zelfs de kleinste beschadiging snel bijwerken. Uiteraard geen lak bijwerken vlak na een wasbeurt. Zorg er ook voor dat er nergens langdurig plasjes water op de laklaag blijven liggen na wassen of een regenbui, bijvoorbeeld op een gebogen halsplaat. Geen enkele lak is 100 % waterdicht. Breng verder geen bijenwas of meubelolie op de lak aan. Deze tasten de lak aan en maken het rijtuig kleverig, zodat het stof aantrekt.
Matte waas over de vernis verwijderen
Wat u eventueel wel kunt doen om kalkvlekken weg te halen is het gebruiken van een glansreiniger. Een door ons uitgetest product is de glansreiniger van Petzoldts. Met dit product hebben wij goede ervaring. Spuit het product op de lak en zachtjes “afstoffen” met super zachte microvezeldoek. Met deze glansreiniger kunt u uw rijtuig ook tussen de wasbeurten door reinigen, wees wel voorzichtig dat er geen stof of zand op de lak aanwezig is. Stof en zand is scherp en veroorzaakt krasjes in de lak. Veel rijtuigen zijn gelakt met vernissen op alkyd of polyurethaan basis en krijgen na 10-20 jaar soms een vettige uitslag of waas over de vernis heen. Met bovenstaande glansreiniger is deze waas goed weg te halen. Wordt de waas veroorzaakt door vochtinsluiting onder de vernis, dan werkt deze glansreiniger niet. Het betreft dan een blijvende fout in het laksysteem die niet met schoonmaken op te lossen is.
Let op, alle producten die u gebruikt eerst op een niet zichtbare plek goed uittesten. De meeste was- en poets producten zijn ontwikkeld voor 2-k autolakken en niet voor met de kwast aangebrachte synthetische laksystemen op rijtuigen. De laatste jaren worden rijtuigen ook steeds meer in moderne 2-k lakken gespoten.
Hoe reinig je een in goede staat verkerende stoffering
Een in goede staat zijnde stoffering kan gereinigd worden met een stofzuiger. Pas eventueel de zuigkracht aan. Dek het mondstuk -indien nodig- af met een nylonkous. Bij moeilijke hoekjes kan je een schone nieuwe zachte verfkwast gebruiken om stof los te krijgen. Controleer tijdens het schoonmaken het rijtuig op gebreken, schimmel, houtworm en mot aantasting.
Een geconserveerd of museum rijtuig moet je heel anders reinigen
Een museaal gerestaureerd of reversibel geconserveerd rijtuig is geen gebruiksvoorwerp. Houdt u dan ook allereerst aan de richtlijnen die in het restauratierapport staan. Een museaal gerestaureerd rijtuig krijgt altijd (volgens museale richtlijnen) als beschermlaag een reversibele vernis. Een reversibele vernis is veel zachter dan een b.v. een alkyd, polyurethaan jachtlak of 2-k vernis waar een gerestaureerd rijtuig opnieuw mee gelakt is. Een geconserveerd rijtuig mag men daarom beslist nooit royaal met water schoonmaken. Zelf als de gebruikte reversibele vernis wel goed tegen water kan, blijft de +/- 120 tot 200 jaar oude constructie weldegelijk vochtgevoelig bij de vele naden en kieren. Als het echt noodzakelijk is hooguit per deeltje afnemen met een vochtige (gedemineraliseerd water) zachte spons of washandschoen en per deel direct drogen met een speciale microvezel golden drying towel . De kostbare authentiek (vaak poreuze) verflaag al dan niet museaal gerestaureerd is kwetsbaar voor vocht, zo ook de constructie.
Alleen rijtuigen waarvan de lak goed vastzit, mogen afgestoft worden. Is er sprake van afbladderende verf of blazen neem dan contact op met een restaurateur. Draag ongeverfde witte katoenen tricot handschoenen tijdens de werkzaamheden zodat het rijtuig niet onder de vingerafdrukken komt. Gebruik geen sprays of geïmpregneerde schoonmaakdoekjes. Deze veroorzaken schade aan de authentieke lak en de reversibele vernis waarmee de lak van het rijtuig door de restaurator afgedekt is. Gebruik voor het afstoffen uitsluitend schone super zachte hoogpolige microvezeldoek van bijvoorbeeld Petzoldts.
Hoe smeer je een Collinge patenas
De Collinge patentas, gepatenteerd in 1811 en vanaf circa 1825 ook veel toegepast buiten Engeland, is meer dan welke as dan ook gevoelig voor beschadigingen. Een goed smeergebruik is dan ook noodzakelijk. Smeer wiel voor wiel. Zo voorkomt men onderling verwisselen. Controleer of de merktekens, die u kunt vinden op asarm en alle losse onderdelen wel corresponderen met die van de bus in het wiel. Bij regelmatig gebruik van uw rijtuig, smering minimaal 2 x per jaar uitvoeren. Voel regelmatig tijdens of direct na het rijden of de klot niet warm wordt. Een in goede staat verkerende patent as smeert men met olie, wanneer men met vet smeert heft dit de werking van de olie patentas op. Lees het smeerschema voor de ►Collinge patentas…
Pas op! geen terpentine e.d. gebruiken bij verwijderen smeermiddelen
Een reversibele vernis is verwijderbaar met oplosmiddelen zoals bijvoorbeeld terpentine of wasbenzine. Gebuikt dus geen oplosmiddelen voor het verwijden van olie of vet restanten na het smeren van de draaikrans of de assen. Verwijder dit met een droog doekje. Bij een gerestaureerd rijtuig, voorzien van een alkyd, polyurethaan of 2-K lak kan u wel een zacht oplosmiddel gebruiken om vet te verwijderen.
Gebruik een museum stofzuiger bij geconserveerde authentieke stoffering
Verder is een goede museumstofzuiger onmisbaar. Belangrijk is een regelbare zuigkracht en handige hulpstukken. Dek het mondstuk eventueel af met een nylonkous. Bovendien moet hij voorzien zijn van een goed filtersysteem zodat sporen van schimmels opgevangen worden. Er zijn speciale museum stofzuigers die je op je rug kunt meedragen tijdens de werkzaamheden. Verder zijn ronde en platte kwastjes om stof te verwijderen uit kleine hoekjes en profieltjes heel handig. Houdt dan de stofzuigermond in de buurt om het stof direct op te zuigen. Let tijdens het schoonmaken ook op de aanwezigheid van insecten, schimmels of verse houtworm aantasting.
Een rijtuig is een kostbaar bezit, vaak zo’n honderd jaar oud of ouder. Verzorg het met een dosis gezond verstand en het kan nog eens honderd jaar mee.
Waar moet je opletten bij transport van een rijtuig
Tijdens transport op een open aanhanger is de kans op schade enorm groot. Vaak wordt er vergeten alle los zittende delen van het rijtuig af te halen, zodat deze tijdens het transport verloren raken. Tevens kan door de wind deuren open waaien en zelfs uit het rijtuig gerukt worden. Kapconstructies kunnen door de luchtdruk ontzet worden en bij het rijden met geopende kap waaien fragiele hemel stoffen kapot. En wat te denken van een plensbui! Niet alleen de stoffering heeft daar van te lijden, ook de constructie krijgt hiervan een flinke opdonder. U krijgt immers overal water tussen waar u dat niet wilt hebben.
Opwaaiend vuil en stof tijdens het vervoer maken dat de lak van uw rijtuig licht gezandstraald wordt. En dan al die insecten welke geëxplodeerd zijn tegen de gelakte panelen, en er met heel veel moeite weer afgewassen moeten worden.
Vervoer een rijtuig in een gesloten aanhanger
Kortom, vervoer uw rijtuig uitsluitend in een gesloten -aanhang- wagen, welke dan bij voorkeur voorzien is van een luchtvering systeem. Zorg voor degelijke oprijplanken en een goed werkende lier welke in verschillende snelheden te bedienen is. Moet u het klusjes ook alleen kunnen klaren, kies dan voor een lier met draadloze afstand bediening.
Gebruik van spanbanden bij het vastzetten van het rijtuig
Maak een systeem in uw wagen zodat u het rijtuig makkelijk en snel vast kunt zetten. Te denken valt aan ijzeren stangen welke op een passende hoogte overdwars in de wagen tegen de wielen van het rijtuig geplaatst kunnen worden. Wees voorzichtig met spanbanden. De krachten waarmee deze aangetrokken worden zijn enorm. Assen of zelfs complete wielen kunnen hiermee makkelijk krom of kapot getrokken worden.
Hoe vervoer je een rijtuig die in leren riemen in C-veren hangt
Neem extra maatregelen bij het vervoeren van rijtuigen waarvan de body met leren riemen in S- of C-veren hangt. Dit is een schommelconstructie. Zorg er dus voor dat de body van een dergelijk rijtuig geen kans heeft om vrij te schommelen tijdens het transport. Een goede manier om dit te voorkomen is de body op 4 punten met spanbanden vast te maken aan ringen in de hemelhoeken van de vrachtwagen. Hiermee voorkomt u schade tijdens het transport.
Wel of geen aanvullende transportverzekering
En ten slotte, overdenk of goede aanvullende transport verzekering afsluiten noodzakelijk is. Transporteurs zijn over het algemeen niet toereikend verzekerd in geval van schade. Belangrijk hierbij is dat uw het rijtuig voor het juiste bedrag verzekerd.
Lees verder op onze pagina over ►Museale rijtuigen…
